Czym jest trauma u dzieci?

Zgodnie z definicją DSM-5, trauma to ekspozycja na rzeczywistą lub zagrażającą śmierć, poważne obrażenia lub przemoc seksualną.

Trauma dziecięca definiowana jest jako reakcja na zdarzenie lub serię zdarzeń, które są emocjonalnie bolesne lub wywołujące stres, przekraczając zdolności adaptacyjne dziecka. Może powstać w wyniku pojedynczego incydentu lub długotrwałego narażenia na stresujące sytuacje.

Główne źródła traumy u dzieci:

1. Przemoc fizyczna i emocjonalna
2. Zaniedbanie podstawowych potrzeb
3. Nadużycia seksualne
4. Przemoc domowa
5. Katastrofy naturalne i wypadki
6. Utrata bliskiej osoby

Szczególnie destrukcyjna jest trauma relacyjna, wynikająca z krzywdzącej relacji z opiekunem, która podważa fundamentalne poczucie bezpieczeństwa.

Zespół stresu pourazowego u dzieci – objawy

Objawy traumy u dzieci mogą różnić się znacząco w zależności od wieku, temperamentu i okoliczności. U małych dzieci często obserwujemy regresję rozwojową, podczas gdy starsze dzieci mogą wykazywać zachowania agresywne lub wycofanie społeczne.

Objawy traumy u dzieci w różnych grupach wiekowych

Nie u każdego dziecka po traumie rozwinie się pełnoobjawowy zespół stresu pourazowego u dzieci (PTSD). Jednak nawet pojedyncze objawy mogą znacząco utrudniać funkcjonowanie i wymagać interwencji.

Diagnoza traumy u dzieci

Diagnoza traumy u dzieci bywa skomplikowana, ponieważ objawy są różnorodne i często nieoczywiste, zwłaszcza w przypadku traumy u małego dziecka. Reakcje zależą od wieku, etapu rozwojowego, rodzaju zdarzenia i dostępnego wsparcia. Dziecko nie zawsze potrafi werbalnie wyrazić cierpienie, dlatego kluczowa jest obserwacja jego zachowania.

Dziecko po traumie – kryteria diagnostyczne według DSM-5

Zespół stresu pourazowego u dzieci może być rozpoznany, gdy występują następujące objawy przez okres dłuższy niż miesiąc:

1. Objawy wtargnięcia - nawracające wspomnienia, koszmary, flashbacki
2. Unikanie - omijanie miejsc, osób lub sytuacji przypominających traumę
3. Negatywne zmiany poznawcze i nastroju - zniekształcone przekonania, utrata zainteresowań
4. Zmiany w reaktywności - nadczujność, problemy ze snem, trudności z koncentracją

Diagnoza traumy u dzieci wymaga kompleksowego podejścia i znajomości specyfiki rozwoju dziecięcego. Proces diagnostyczny powinien uwzględniać nie tylko obecne objawy, ale także historię rozwoju dziecka i kontekst rodzinny.

Traumatyczne wydarzenia z dzieciństwa a wpływ na zdrowie

Traumy z dzieciństwa wpływają nie tylko na psychikę, ale też na rozwój biologiczny. Chroniczny stres może prowadzić do trwałych zmian w mózgu, szczególnie w korze przedczołowej, odpowiedzialnej za regulację emocji i kontrolę impulsów, oraz w ciele migdałowatym, kluczowym dla przetwarzania lęku. U dzieci po traumie obserwuje się zmniejszoną aktywność kory przedczołowej, co utrudnia kontrolę emocji i impulsywnych zachowań. Zaburzenia regulacji emocji u dzieci mogą prowadzić do nieprawidłowych wzorców odżywiania i problemów psychosomatycznych.

Przełomowe badanie nad niekorzystnymi doświadczeniami z dzieciństwa (ACE) wykazało silny związek między liczbą traum w dzieciństwie a ryzykiem problemów zdrowotnych w dorosłości. Polskie badania potwierdzają te dane. Zespół z UW pod kierownictwem prof. Marcina Rzeszutka ustalił, że 53% Polaków doświadczyło przynajmniej jednego ACE, a 36% – dwóch lub więcej. Co więcej, aż 11% Polaków może cierpieć na złożony zespół stresu pourazowego (complex-PTSD), co jest wynikiem znacznie wyższym niż średnia światowa (1-8%).

Doświadczenie traumy zwiększa ryzyko:

• chorób serca,
• nowotworów,
• otyłości,
• zaburzeń psychicznych.

Długoterminowo trauma wpływa także na zdrowie fizyczne, np. zwiększa ryzyko zespołu jelita drażliwego (IBS) poprzez zaburzenia osi podwzgórze-przysadka-nadnercza i mikrobioty jelitowej, co tworzy błędne koło nasilające objawy psychologiczne i gastrologiczne.

Terapia traumy z dzieciństwa

Pomimo potencjalnie dewastujących skutków, trauma nie musi być wyrokiem. Dzięki odpowiedniej terapii dziecko po traumie ma szansę na przetworzenie bolesnych doświadczeń i odzyskanie poczucia bezpieczeństwa. Kluczowa jest bezpieczna relacja terapeutyczna.

Terapia traumy u dzieci wykorzystuje specjalistyczne metody, dostosowane do wieku i potrzeb. Do najskuteczniejszych należą:

1. Terapia poznawczo-behawioralna skoncentrowana na traumie (TF-CBT): uznawana za złoty standard w leczeniu PTSD u dzieci. Obejmuje psychoedukację, naukę regulacji emocji i stopniową ekspozycję na wspomnienia traumatyczne w bezpiecznych warunkach.
2. Terapia EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing): rekomendowana przez WHO, wykorzystuje stymulację bilateralną do przetwarzania bolesnych wspomnień i zmniejszania ich ładunku emocjonalnego.
3. Terapia przez zabawę (Play Therapy): skuteczna w pracy z młodszymi dziećmi, pozwala im wyrazić uczucia i przepracować traumę w bezpiecznej przestrzeni poprzez zabawę.
4. Terapia Rodzinna: angażuje całą rodzinę w proces zdrowienia, co jest szczególnie ważne, gdy traumy z dzieciństwa wpływają na dynamikę rodzinną.
5. Metody kreatywne: arteterapia, muzykoterapia, techniki relaksacyjne i mindfulness.

Rola rodziców w terapii traumy u małego dziecka

Rodzice i opiekunowie odgrywają fundamentalną rolę w procesie zdrowienia dziecka. Ich własne reakcje na traumę dziecka mogą znacząco wpłynąć na skuteczność terapii. Dlatego tak ważne jest zapewnienie wsparcia również dla dorosłych opiekujących się traumatyzowanym dzieckiem.

Leczenie traumy u dzieci powinno zawsze uwzględniać edukację rodziny na temat natury traumy i sposobów wspierania dziecka w codziennym życiu. Rodzice powinni nauczyć się rozpoznawać triggery, które mogą wywołać reakcje traumatyczne, oraz poznać skuteczne strategie uspokajania i wspierania dziecka.

Podsumowanie

Trauma u dzieci jest poważnym problemem, który wymaga uwagi i specjalistycznej pomocy. Jej skutki mogą być dalekosiężne. Jednak dzięki wczesnej diagnozie, odpowiedniej terapii i wsparciu otoczenia, dziecko ma szansę na pokonanie traumy i zbudowanie zdrowej przyszłości. Przetworzenie traumatycznych przeżyć jest procesem trudnym, ale możliwym. Inwestycja w zdrowie psychiczne dzieci jest inwestycją w zdrowie całego społeczeństwa.

Bibliografia:

1. Dąbkowska, M. (2014). Kompleksowa opieka nad dzieckiem z zespołem stresu pourazowego. Psychiatria, 2.2014. Dostępne na: https://www.psychiatria.com.pl/assets/pdf/artykuly/130-134%20Dabkowska%20Psychiatria%202.2014_1.pdf
2. Wydawnictwo Charaktery. (2023, 18 maja). Jak powinna wyglądać terapia traumy u dzieci?. Dostępne na: https://wydawnictwocharaktery.pl/artykul/jak-powinna-wygladac-terapia-traumy-u-dzieci
3. Rymarczyk, K. (2024, 27 marca). Neurobiologia przemocy. Jak przemoc i trauma wpływają na mózg?. Niebieska Linia. Dostępne na: https://www.niebieskalinia.pl/aktualnosci/artykuly-niebieskiej-linii/neurobiologia-przemocy-jak-przemoc-i-trauma-wplywaja-na-mozg-61492023
4. De Bellis, M. D., & Zisk, A. (2014). The biological effects of childhood trauma. Child and adolescent psychiatric clinics of North America, 23(2), 185–222. https://doi.org/10.1016/j.chc.2014.01.002
5. Rzeszutek, M. (2025, 19 lutego). Połowa Polaków doświadczyła w dzieciństwie traumatycznych wydarzeń. Jak to odbija się na ich zdrowiu?. Serwis Naukowy UW. Dostępne na: https://serwisnaukowy.uw.edu.pl/polowa-polakow-doswiadczyla-w-dziecinstwie-traumatycznych-wydarzen-jak-to-odbija-sie-na-ich-zdrowiu/
6. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). American Psychiatric Publishing. https://www.psychiatry.org/psychiatrists/practice/dsm